■ آشنایی با قنات بخش عمومی

کانال زیرزمینی حفر شده توسط انسان که جهت جمع‌آوری آب شیرین و انتقال آن به سطح زمین برای مصارف کشاورزی، انسانی و دامی ایجاد شده است را در ایران و آسیای میانه قنات و کاریز و در کشورهای عربی فقره می‌گویند

 

کاریز کلمه‌ای پارسی و قنات کلمه پارسی معرب‌شده است. درایران خاوری و
افغانستان و آسیای میانه واژه کاریز بیش‌تر کاربرد دارد و در ایران باختری واژه‌ قنات. قنات خود عربی‌شده‌ کنات فارسی است که از ریشه فعل کندن گرفته شده است.

در فرهنگ بزرگ سخن در مورد قنات آمده است: «مجرای زیرزمینی با شیب کم برای رساندن آب منابع زیرزمینی دامنه کوه‌ها به زمین‌های پست دور دست.»

در لغتنامه دهخدا، قنات، مترادف با «کاریز، کهریز و کاهریز» قید شده است. اما در
فرهنگ معین چنین تعریف شده است: «راهی که در زیرزمین کنند تا آب از آن جریان یابد. کاریز . جمع قنوات.»

بسیاری از پژوهشگران، تاریخ حفر قنات را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند. آنها به‌اتفاق معتقدند که بهره‌برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و در دوره‌ هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند.

مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. در
حال حاضر در ٣٤ کشور جهان قنات وجود دارد ولی 40 ‌هزار قنات فعال موجود در ایران
چند برابر بیش‌تر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است. مهم‌ترین قنات‌های ایران در استان‌های کویری
خراسان، یزد،کرمان،مرکزی وفارس وجود دارد.

همچنین در منابع تاریخی مکرر ذکر شده که قنات توسط مقنیان ایرانی اختراع شده و هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از قنات‌های ایران، از 5 یا 6 هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد.

با وجود این که چندین هزار سال از اختراع آن می‌گذرد، مع هذا هنوز هم از این روش استفاده می‌شود. این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافت و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار
گرفت.

قنات، تشکیل شده از یک دهانه که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می‌سازد.

چاه‌ها که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته می‌شود، علاوه بر مجاری انتقال
مواد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهد و راه ارتباطی برای لای‌روبی، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می‌رود.

آغاز قنات، همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده می‌شود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می‌آید و ظاهر می‌شود و می‌تواند برای آبیاری ودیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.

قسمت انتهایی قنات، پیشکار قنات نامیده می‌شود که در آخرین قسمت آن، مادر چاه قنات قرار دارد. قسمت‌هایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی‌آید «خشکه کار» و قسمتی که آبدار است (قسمت انتهایی) قسمت »آبده قنات» نامیده می‌شود.

طول یک رشته قنات که در میزان آبدهی آن نیز موثر است، نسبت به شرایط طبیعی متفاوت است. این شرایط بستگی به شیب زمین و عمق مادر چاه دارد. از طرف دیگر هرچه سطح آب زیرزمینی پایین‌تر باشد، عمق مادر چاه بیشتر می‌شود.

مهمترین عاملی که طول قنات را مشخص می‌کند، شیب زمین است. هرچه شیب زمین کمتر باشد طول قنات بیشتر و هرچه شیب بیشتر باشد طول قنات کمتر خواهد بود.

در زمین‌های هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد و نیز زمین‌های خیلی سست و ماسه‌ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات، به طور دائم جریان دارد و قابل کنترل نیست.

مزایای حفر قنات:

سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک و صرف هزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می‌شود
آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می‌شود، ارزانتر تمام می‌شود
آب قنات دائمی است و در مواقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در مواقع حساس به آب، قطع نمی‌شود
منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می‌شود و استفاده طولانی دارد


همشهری آنلاین