فضا به شما امکان حرکت می دهد. لحظه ای را که توقف می نمایید، لحظه شروع مکان سازی است.
تهیه و تنظیم: کامیل کرمی
دکتر محمد رادفر دارای مدرک فوق لیسانس طراحی منظر از دانشگاه نیوکاسل و دکترای طراحی شهری از دانشگاه نورتون بریا هستند. در حوزه اجرایی، ایشان سوابقی را در شهرداری گیت ست، شهرداری بیرمنگام و شرکت های خصوصی دارند که عمده فعالیت ایشان در ارتباط با طراحی شهری بوده است. چکیده ای از مباحث ایشان در تالار امیر خانی خانه هنرمندان پیرامون «ساختن شهری با نشاط» را می خوانیم:
مبحثی را که ارائه خواهم کرد در مورد placemaking یا ساخت مکان است که در دهه هفتاد میلادی روی آن خیلی کار شده است. مفهوم فضا و مکان در دهه هفتاد بسیار مطرح بود ولی بعد از آن بطور جدی به این مبحث پرداخته نشد. افراد سرشناسی چون ولف، توان، دیوید کانته و دیوید سیمن بیشتر از دیدگاه روانشناسی محیطی به این موضوع پرداخته اند اما نگاه ویژه ای نیز به بحث فضا و مکان داشتند و به تفاوت ها و مشخصات فضا و مکان و درک عناصر تشکیل دهنده آن پرداختند.
در دو دهه گذشته نیز به دلیل رکود فضاهای عمومی درون شهری در انگلستان و بیشتر کشورهای اروپایی، افرادی مثل ینگل رویکرد جدیدی را در فضاهای عمومی مطرح کردند و اساس آن را بر نوسازی فضاهای عمومی، زیباسازی و تغییر ساختار فیزیکی فضا گذاشتند. علیرغم مطالعات فوق و هزینه های زیادی که صرف فضاهای عمومی شد، این فضاها در انگلیس با شکست مواجه بود و دلیل این شکست ها؛ فاصله و عدم ارتباط طراح با استفاده کنندگان و عدم شناخت از نیازهای اصلی آنها تشخیص داده شد.
مبنای تحقیق براساس دو سوال زیر بوده است:
1-آیا فضاهای عمومی که ساخته می شوند مورد استفاده مردم قرار می گیرند، در واقع فضا قابلیت تبدیل شدن به مکان (place ability)را دارد یا نه؟
2- آیا فضاهای عمومی توانایی ارائه خدمات به تمام ملیت ها و فرهنگ های مختلف را دارند؟
سوال دوم به دلیل نگاه چند ملیتی به جامعه انگلستان مطرح می شود چون در آن جا و در تمام اروپا تنوع فرهنگ ها و ملیت ها بسیار زیاد است، فضاهای عمومی باید طوری طراحی شوند که قابلیت تبدیل شدن به مکان را برای تمام ملیت های مختلف داشته باشد.
در همین راستا پژوهش را با همکاری دانشگاه نورتون بریای نیوکاسل شروع کردیم و بخاطر تنوع اقلیمی و فرهنگی در ایران (در ایران 18 قومیت با جمعیت بالای 000/500 هزار نفر وجود دارد) مبنای تحقیق را این کشور قرار دادیم تا مشترکات و اختلافات این اقوام را در ارتباط با فضاهای عمومی دریابیم. در این راستا هشت شهر(مشهد، اصفهان، کرمان، شیراز، ساری، همدان، بندرعباس و تبریز) را بر اساس تنوع اقلیمی و فرهنگی انتخاب کردیم. شهر تهران بخاطر جهانشهر بودن انتخاب نشد. ما سعی کردیم شهرهایی را انتخاب کنیم که اولا تنوع فضاهای عمومی در سطح شهر را داشته باشند، ثانیا این شهرها با جمعیت نسبتا بالا، شهرهای مرجع و دارای مرکزیت در منطقه خودشان باشند.
در این تحقیق دو نکته را مورد توجه قرار دادیم: اولا مطالعه در مورد فضاهای عمومی بیشتر در حوزه آکادمیک و مباحث تئوریکی بوده و در حوزه علمی منحصر به یک فضای خاص می شود. این انحصار باعث عدم عمومیت نتایج تحقیق به سایر مکان ها شده است. ما با انتخاب شهرهای مختلف سعی کردیم از این انحصار خارج شویم. دوما نتایج تحقیق علاوه بر اینکه بصورت مقالات و نوشته ها ارائه شود، بتوان نتایج آن را بصورت یک چهارچوب قابل اجرا برای طراحی فضا و شناسایی مکان در آورد. یکی از اهداف اصلی ما این بود که بدانیم تجربه های مردم از فضاهای عمومی چقدر منحصر به فرهنگ های مختلف و چقدر حالت عمومی دارند.
تعریف ها و دیدگاه های مختلفی در مورد فضا و مکان وجود دارد. اساساً مکان یعنی امنیت و فضا یعنی آزادی. در طول یک ساحل، تمام فضای کناری آن یک فضا است. لحظه ای که شما نگاه کرده و نقطه ای را برای نشستن و استراحت به هر دلیلی انتخاب می کنید place mking (مکان سازی) شروع می شود و شما در آن نقطه مکان ساخته اید. مکان بدون فضا اتفاق نمی افتد یعنی باید یک فضا وجود داشته باشد تا ما بتوانیم یک مکان بسازیم تعریف فضا و مکان کاملا به هم وابسته است و نهایتاً مکان، فضایی است که در خلال تجربه آن ایجاد می شود، فضا به شما امکان حرکت می دهد و لحظه ای را که توقف می نمایید لحظه شروع مکان سازی است.
در جغرافیا؛ علوم مکان بیشتر به لوکیشن (location) خلاصه شده است، در حالی که لوکیشن با مکان فرق دارد و مکان نیست بلکه قسمتی از فضاست، لوکیشن دارای خصوصیات جغرافیایی است و همیشه لوکیشن است ولی لزوماً همیشه مکان نیست. مکان می تواند یک هویت ذهنی باشد. بدون در نظر گرفتن موقعیت فیزیکی اطراف آن.
در چند دهه گذشته کارهایی انجام شده است. دیوید کانتر بخشی از کتاب روانشناسی مکان (psychology of place) را به معماری و شهرسازی اختصاص داده است و در آن این الگو را ارائه کرده است که بدون حضور مشخصات فیزیکی؛ فضا و بدون حضور فعالیت اجتماعی؛ مکان ساخته نمی شود. در حالی که سیاست اجتماعی بشر پس از بیست سال بسیار تغییر کرده است، ما وظیفه داریم نگاه دوباره ای به این موضوع بیاندازیم.
دیوید سیمن در تحقیقی که رفتار اجتماعی گروه تحقیق را دو سال مورد پیگیری قرار داده بود، نتایج تحقیق را به سه رفتار شناخته شده در فضا خلاصه کرده و بیان می دارد که در فضا هیچ اتفاقی نمی افتد مگر آنکه:
1- شما حرکتی کنید.
2- چیزی را ببینید یا با چیزی مواجه شوید (آن چیز ممکن است خوتان، محیط طبیعی، شما و دیگری یا شما و محیط فیزیکی اطراف باشید). پس از این برخورد اگر شما به حرکت خود ادامه دهید، هیچ اتفاقی نیفتاده ولی اگر بایستید یا سرعت خود را کم کنید، لحظه ای است که شما مکان می سازید.
درک و دریافت ما از فضا ممکن است فیزیکی، اجتماعی و یا سمبولیک باشد. در نهایت ما اگر فضا را به سه الگوی فیزیکی، اجتماعی و سمبولیک داشته باشیم؛ سه حالت در تصویر ذهنی ما از فضا، تجربه حسی ما از فضا، و تجربه عینی و عملی ما از فضا وجود دارد که همه این موارد تحت یک پروسه تجربه از فضا به مکان تبدیل می شود و این خلاصه ای از تئوری های مختلف است.
برای تحقیق در نمونه مورد مطالعه ما در ایران، هشت شهر انتخابی دارای تنوع فرهنگی، جغرافیایی و اقلیمی بوده است. می خواستیم بدانیم که درک مردم از فضاهای عمومی چیست؟ آیا مردم این شهرها در تجربه فضاهای شهری خیلی با همدیگر متفاوتند؟ تفاوت ها و مشترکات آنها چیست؟ برای این کار در دو مرحله تعداد 8247 پرسشنامه را پر کردیم. دلیل مقدار بالای پرسشنامه ها برای عمومیت دادن به نتایج تحقیق است.
در مرحله اول دو سوال از مردم پرسیدیم. این که بدون راهنمایی پرسشگر دو فضای عمومی از شهرشان نام ببرند و دو دلیل برای انتخاب این فضاهای عمومی را به ما بگویند. در نهایت خلاصه یافته ها در مورد فضاهای عمومی مورد پسند مردم بدین صورت است:
1- پارک ها با 45% بیشترین انتخاب مردم از فضاهای عمومی است
2- بناهای تاریخی
3- خیابان ها
4- باغهای شهری
در ادامه 4% درصد از مردم، محله ها را به عنوان فضای عمومی می شناختند در حالی که محلات در هر کشور می تواند یک فضای عمومی قابل استفاده باشد. توانمند سازی فضاهای شهری درون محله ای باید زیر نظر برنامه های توسعه شهری قرار بگیرند. سالن موسیقی با 3% و باغ وحش با 1% کمترین انتخابها بوده است. این آمار می تواند وضعیت خدمات رسانی فضاهای عمومی را بازگو کند. دلایل انتخاب این فضاها در سوال دوم، فضاهای عمومی را بازگو می کند و پاسخ هایی را در پی داشت. 70% از دلایل، 15 دلیل اصلی بوده است که در ذیل به آن اشاره شده است:
1- فضای طبیعی است 9%
2- احساس آرامش 6%
3- منظره خوبی دارد
4- فضای باز و گسترده ای است
5- فضای مناسبی برای راه رفتن و ورزش کردن دارد
6- فضای سنتی و تاریخی است
7- قابل دسترس است.
در شهرهای منتخب ما دو فضای عمومی مورد پسند مردم به ترتیب شرح زیر بوده است:
اصفهان(میدان امام و پل خواجو)، شیراز(حافظیه و باغ ارم)، مشهد(پارک ملت و کوه سنگی)، بندر عباس(پارک عزیز و پارک دولت)، همدان(گنجنامه و مقبره بوعلی)، تبریز(شاه گاهی و خیابان ولیعصر) و ساری(تجن و هیچ جا)
پاسخ های مردم برای دلیل انتخاب فضاهای عمومی مورد نظرشان را در سه گروه می توان دسته بندی کرد:
1.دلایل اجتماعی انتخاب(مثل دوست داشتن)
2.هویت فیزیکی مکان(مکانی برای ورزش، دوباز)
3.هویت سمبولیک از مکان(فضاهای تاریخی و....)
از نکات مهم یافته های تحقیق موارد زیر است:
1. 75% پاسخ دهندگان به سوال در مورد فضای عمومی بین 15 تا 35 ساله بودند و کمتر از 1% آن ها بالای 70 سال سن داشتند و این نشان دهند مشکلی است که با جمعیتی جوانی که درسی سال آینده پیر خواهند شد شهرهای ما هیچ امادگی برای مواجه شدن با این پدیده را ندارند و فضاهای عمومی کنونی بدلایل فیزیکی و اجتماعی جاذبه ای برای کهنسالان ندارند.
2. جمعیت زنان و مردان در فضاهای عمومی تقریبا مساوی بودند و این نشان دهنده این است که فضاهای عمومی شهرهای ما تبعیض جنسیتی ندارند و این نکته مثبتی است.
در نهایت برخی از نتایجی که از پاسخ هایی مردم در مورد فضاهایی عمومی و کل تحقیق بدست آمده است بدین صورت است:
1.تصویر، ذهنیت و دیدگاه خوبی از فضا در ذهن مردم است و این از دلایل انتخاب فضاهای عمومی است.
2.مردم در طراحی فضاهای عمومی نقشی ندارند.
3.فضاهای شهری و با درک و دریافت و تصویر ذهنی مردم از فضاهای عمومی ارتباط و مطابقت نسبی دارند.
4.با استفاده از امکانات موجود در فضا برای ساخت هویت جدید در فضا تلاش کنیم.
5. متخصصان و معماران و طراحان نیازهای جامعه را در امور شهری نمی شناسند.
6.امکانات جامعه برای هم گروه ها و افراد ساخته می شوند و باید در خدمت همه ملیت ها و فرهنگ ها باشد.
7.استفاده از فضاهای عمومی در شب و روز را نشناخته و برای این موضوع تفکیکی قائل نشده ایم.
8.باید فعالیت های اجتماعی در فضاهای عمومی را افزایش دهیم.
9.فضاهای سبز شهری ما مشکلات و کمبود های زیادی دارند.
10.قلمرو پیاده رو ها بسیار کم است.
11.تنوع فضاهای عمومی در شهر ما کم است.
منبع: آرت نا
